نگاهى به زندگى، فعالیت و آثار استاد سید هادى خسروشاهى
استاد سید هادى خسروشاهى در سال ۱۳۱۷ شمسى، در خاندانى آراسته به دین و علم و فقاهت، در تبریز به دنیا آمد. سه قرن حیات و کوشش علمى و فقهى اجداد وى که جملگى از علماى بزرگ و فقهاى نامدار ایران و عراق در دوران خود بوده اند، این حقیقت را به خوبى روشن مى سازد.
پدر وى، آیت اللّه سید مرتضى خسروشاهى، از اجلّه علما و فقها و مراجع صاحب رساله آذربایجان و تحصیل کرده نجف بود. از ایشان، علاوه بر رساله عملیه، کتاب هاى« نثارات الکواکب على خیارات المکاسب» و« حدیث الغدیر» در نجف، تبریز و قم چاپ شده است. ایشان تألیفات دیگرى نیز در فقه و اصول و مواعظ در چهار جلد دارند که مخطوط و موجود است. غیر از استاد، دو فرزند دیگر آیت اللّه سید مرتضى خسروشاهى، یعنى آیت اللّه سید ابوالفضل خسروشاهى و آیت اللّه سید احمد خسروشاهى، از معاریف علما و فقهاى قم و تبریز بوده و در دو دهه اخیر به رحمت حق پیوسته اند.
پدر آیت اللّه سید مرتضى، آیت اللّه سید احمد خسروشاهى، از علماى بزرگ عصر مشروطیت در آذربایجان بود. از ایشان نیز آثارى در زمینه فقه و اصول به جاى مانده که بعضى در حواشى کتاب والدش( تقریرات بحث التعادل و التراجیح شیخ انصارى)، در نجف، به چاپ رسیده است. در جریان نهضت مشروطه، ایشان هوادار” خط سوم” بودند و بدون ورود علنى به میدان مبارزه سیاسى،” مشروطه مشروعه” را دنبال مى کردند؛ به همین دلیل، مدتى نیز به نشانه اعتراض به وضع موجود به نجف اشرف هجرت نمودند.
پدر آیت اللّه سید احمد، آیت اللّه سید محمد خسروشاهى، از شاگردان ممتاز شیخ مرتضى انصارى بود. تقریرات ایشان از بحث این محقق بزرگوار در موضوع تعادل و تراجیح ،همراه« رساله باقریه»( در فقه) و رساله اى در« تقیه» و رساله دیگرى در« حقیقت شرعیه»، جمعاً در چهارصد صفحه در قطع رحلى و بزرگ در سال ۱۳۱۰ قمرى در نجف اشرف به طبع رسیده است.
پدر آیت اللّه سید محمد، آیت اللّه سید على خسروشاهى، و پدر ایشان، آیت اللّه سید ابوالحسن خسروشاهى، به شهادت کتب تراجم و رجال، جملگى از علماى بزرگ و فقهاى نامدار عصر خود بوده اند.
مرحوم شیخ محمد رازى، صاحب کتاب« آثار الحجه»، در جلد دوم کتاب خود در مورد این بزرگواران مى نویسد:« تمامى اسلاف این خاندان به تقوا و علم و پرهیزکارى و طهارت و پاکى و ایثار و بذل در راه دعوت به خدا و ارشاد مردم به تعالیم اسلامى معروف اند و چرا چنین نباشد، در حالى که آنان از خاندان اهل بیت هستند و نسب آنان به امام حسین بن على بن ابى طالب- علیه السلام- مى رسد …»؟!
استاد سید هادى خسروشاهى در چنین خاندان اصیل و ریشه دارى به دنیا آمد و در دامن پدر بزرگوارش پرورش یافت. تحصیلات مقدماتى را در تبریز به پایان رسانید و پس از رحلت والد محترم، در ۱۳۳۲ شمسى و در شانزده سالگى، عازم قم شد و در حوزه علمیه این شهر به تحصیل دروس سطح پرداخت و سپس در مراحل عالى دروس حوزوى( فلسفه، تفسیر، فقه و اصول)، در حضور اساتیدى چون: آیت اللّه بروجردى، امام خمینى( ره)، آیت اللّه شریعتمدارى، علامه طباطبایى و بزرگانى دیگر، تلمذ نمود و به دریافت اجازاتى در امور حسبیّه( منوط به اذن فقها) نائل آمد. در مراحل علمى بالاتر، ایشان درجه اجتهاد و اجازه نقل حدیث را از علما و مراجع بزرگ نجف و قم و مشهد، از جمله امام خمینى( ره) و آیات عظام: سید ابوالقاسم خویى، سید محمدصادق روحانى، سید شهاب الدین نجفى مرعشى، سید محمدکاظم شریعتمدارى، سید محمدهادى میلانى و آیت اللّه شیخ آقابزرگ تهرانى، آیت اللّه شیخ مرتضى حائرى، آیت اللّه سید احمد زنجانى، آیت اللّه میرزا عبدالجواد جبل عاملى، آیت اللّه میرزا ابوالفضل زاهدى قمى و دیگران، دریافت نمودند.
ابعاد زندگی و خدمات برجسته ی آن فقید سعید آن قدر گسترده می‌باشد که پرداختن به همه‌ی آنها عملی نمی‌باشد.در این میان مدارج علمی آن بزرگوار و تلاشهای ایشان در عرصه‌ی فقاهت کمتر مورد توجه قرار گرفته است.در این جا به تعدادی از اجازات اجتهاد ایشان از مراجع عالیقدر تقلید و فقهای عظیم الشان جهان تشیع، به ترتیب تاریخ صدور آنها اشاره می‌کنیم:
آیت الله حاج میرزا ابوالفضل زاهدی در تاریخ ششم شوال ۱۳۸۶ هـ. که هنوز ۳۰ بهار از عمر استاد خسروشاهی نگذشته بود به ایشان اجازه‌ی اجتهاد دادند و تصریح کردند که ایشان به مقام اجتهاد نایل آمده، بر اساس استنباط‌های خود می‌تواند عمل کند و تقلید از دیگران برای ایشان حرام است.
آیت الله حاج سید احمد زنجانی، در همان تاریخ آن را توشیح نمودند و بر اجتهاد ایشان تصریح کرده و عمل به استنباط خود را جایز دانسته‌اند.
مرحوم آیت الله زنجانی در حد اعلای قداست بود و در زبان حوزویان این جمله در حق ایشان شایع بود که: از عدالتش نپرسید، از عصمتش بپرسید
مرجع عالیقدر شیعه، حضرت آیت الله حاج سید صادق روحانی دام‌ظله‌العالی نیز در تاریخ ۱۳ محرم الحرام ۱۳۹۴ هـ . (در سومین دهه‌ی عمر شریفش) به اجتهاد ایشان تصریح نموده و فرموده: او می‌تواند به استنباط خود عمل نماید.
حضرت آیت الله روحانی در این موضوع به قدری سخت‌گیر هستند که تعدادی از شاگردانشان چون موفق به کسب اجازه از ایشان نشدند، از ایشان قهر کردند.مرحوم آیت الله حاج سید کاظم شریعتمداری قدس‌سره، آن را توشیح نموده و مرقوم فرموده‌اند: آنچه ایشان نوشته صحیح است و واقعیت امر همان است که ایشان نوشته‌اند.آیت الله حاج شیخ مرتضی حائری، فرزند موسس حوزه نیز آن را توشیح فرموده‌اند.آیت الله حاج شیخ عبدالجواد عاملی نیز به اجتهاد ایشان تصریح نموده است.
استاد، علاوه بر نگارش و چاپ صدها مقاله در نشریات اسلامى ایران و جهان اسلام، بیش از ۱۱۰ جلد کتاب به زبان هاى فارسى و عربى تألیف و ترجمه کرده است که بیش از چهل جلد آنها تاکنون بارها در داخل و خارج منتشر گشته و بعضى از آنها بیش از سى بار تجدید چاپ شده اند. علاوه بر تألیفات و ترجمه ها، ۱۲۰ جلد کتاب دیگر نیز با تحقیق، توضیح و یا مقدمه و اشراف ایشان در ایران، ایتالیا، مصر و … چاپ و منتشر شده اند.
از جمله آثار استاد، ترجمه و تحقیق« امام على( ع) صداى عدالت انسانى» اثر استاد جرج جرداق در پنج جلد و سه هزار صفحه است که تاکنون ده ها بار و در ده ها هزار نسخه چاپ شده است. تدوین وتحقیق و نشر مجموعه آثار سید جمال الدین حسینى( افغانى) در ده جلد و بیش از سه هزار صفحه در ایران و مصر یکى دیگر از خدمات ارزنده استاد، و در واقع، محصول نیم قرن تحقیق و بررسى در کشورهاى اسلامى و عربى است. مجموعه« حرکت هاى اسلامى معاصر» در بیست جلد( که دوازده جلد آن چاپ شده است)،« اسناد نهضت اسلامى ایران» در ده جلدو« مجموعه آثار استاد علامه طباطبایى» در ۲۴ جلد، از جمله آثارى است که استاد در تألیف، جمع آورى یا تحقیق و ویرایش آنها زحمت و رنج فراوانى را پذیرا شده است.
علاوه بر تألیفات و ترجمه هاى خود ایشان، استاد همواره در تدوین و تنقیح و نشر آثار اساتیدى چون: آیت اللّه کاشف الغطا، علامه سید محمدحسین طباطبایى، حاج سراج انصارى، سید محمد محیط طباطبایى، سید غلامرضا سعیدى، محمد نخشب و … کوشا بوده و خدمات ارزنده اى را در حفظ فرهنگ اسلامى و نشر اندیشه اصیل اسلامى ارائه داده است. و به همین دلیل است که استاد محمدرضا حکیمى ایشان را” فرهنگ بان کوشا” نامیده اند.
بیشتر کتاب ها و آثار خود استاد خسروشاهى در زمینه مسائل فرهنگى، اجتماعى و سیاسى مورد نیاز جامعه اسلامى است. این آثار به تصدیق اهل خرد، بى شک، در روشنگرى نسل جوان معاصر تأثیر بسزایى داشته است.
استاد از سال ۱۳۳۲ شمسى تاکنون، با اغلب مطبوعات اسلامى از جمله:مکتب اسلام، مکتب تشیع، معارف جعفرى، راه حق، نداى حق، وظیفه، مجموعه حکمت، نور دانش، آیین اسلام، مسلمین، آستان قدس، نسل نو، نسل جوان، استوار، پیکار اندیشه، مهد آزادى و… همکارى داشته که نتیجه این همکارى چاپ صدها مقاله در این مطبوعات بوده است.
استاد خسروشاهى در سطح جهانى، با شرکت در کنفرانس ها و کنگره هاى اسلامى در کشورهاى اروپایى و اسلامى از جمله: پاکستان، مصر، الجزایر، عربستان، سوریه، قطر، ترکیه، لبنان، ایتالیا، انگلیس، آلمان، سوئیس و …، به عنوان نماینده امام خمینى( ره) و یا نماینده حوزه علمیه قم فعّال بوده است.
در مسئله تقریب بین مذاهب اسلامى، آیت الله خسروشاهى بیش از ۶ دهه جزء پیشگامان این حرکت اصلاحى بوده است. مکاتبات ایشان با علامه شیخ محمدتقى قمى( مؤسس دارالتقریب قاهره) گواه این سابقه بلند است. از این رو، استاد با اغلب حرکت هاى اسلامى معاصر در سراسر جهان اسلام و نیز رهبران آنها ارتباط و پیوند نزدیک داشته است.
استاد خسروشاهى در سال ۱۳۵۲ شمسى، مرکز بررسى هاى اسلامى قم را به عنوان مرکزى وابسته به حوزه علمیه قم تأسیس کرد و سپس در سال ۱۳۶۱، مرکز فرهنگى اسلامى اروپا را در رم( ایتالیا) تأسیس نمود. هر کدام از این دو مؤسسه ده ها کتاب ارزشمند را در زمینه هاى اسلامى، از جمله قرآن مجید و نهج البلاغه، به زبان هاى عربى، انگلیسى، ایتالیایى، آلمانى و … ترجمه و منتشر کرده که این اقدام در نشر فرهنگ اسلامى در سطح دنیا از ارزش بالایى برخوردار است.
فعالیت هاى سیاسى استاد از سال ۱۳۳۲ شمسى، پس از آشنایى نزدیک با آیت اللّه کاشانى، آیت اللّه طالقانى و شهید نواب صفوى، آغاز گردید. به همین دلیل، از همان دوران تا زمان پیروزى انقلاب اسلامى، بارها در قم، تهران و تبریز دستگیر، زندانى و یا تبعید شده که آخرین بار آن تبعید به انارک یزد به مدت سه سال بود که مرحوم آیت اللّه پسندیده و حضرت آیت اللّه مکارم شیرازى نیز در آنجا حضور داشتند و با آغاز انقلاب اسلامى همگى آزاد شدند.
استاد پس از پیروزى انقلاب اسلامى، نخست به مدت دو سال به عنوان نماینده امام خمینى( ره) در وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى فعّال بود و سپس به عنوان سفیر ایران در واتیکان انتخاب شد و به مدت پنج سال در این سمت به فعالیت پرداخت. تأسیس مرکز فرهنگى اسلامى اروپا در رم، و تأسیس دوماهنامه انگلیسى زبان اینکوایرى (Inquiry)وافریکن ایونتس (Aferican Events)و هفته نامه عربى العالم در لندن- با همکارى وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى- از آثار این دوره است. در مدت حضور ایشان در ایتالیا( طى مدت پنج سال)، علاوه بر چاپ و نشر ترجمه قرآن مجید و نهج البلاغه به زبان ایتالیایى و نشر ماهنامه اى به نام جهان نوبه ایتالیایى، جمعاً ۱۶۵ کتاب و نشریه به زبان هاى فارسى، عربى، انگلیسى، ایتالیایى و فرانسوى منتشر و در سراسر جهان توزیع شد.
در دوره اقامت سه ساله در قاهره به عنوان رئیس نمایندگى جمهورى اسلامى ایران، علاوه بر حضور در محافل علمى- سیاسى و سخنرانى و مصاحبه تلویزیونى و مطبوعاتى و ده ها نوبت ملاقات با شیخ الازهر و مقامات علمى- سیاسى مصر، با همکارى و مساعدت ایشان، بیش از پنجاه جلد کتاب و نشریه درباره انقلاب اسلامى ایران، تشیع، و اهل بیت( ع) منتشر گردید که این خود خدمت بزرگى در راستاى وحدت و تقریب بین مذاهب اسلامى است. مهم ترین این آثار عبارت اند از:
« نهج البلاغه»( با مقدمه استاد و شرح شیخ محمد عبده)،« اهل البیت( ع) فى مصر»،« صحیفه سجادیه»،« حقیقه علاقه عبدالناصر بالثوره الاسلامیه فى ایران»،« عبداللّه بن سبا بین الواقع والخیال»،« ادعیه اهل البیت( ع)»،« الامام على بن ابى طالب( ع)»،« الامام الحسین( ع)»،« الامام جعفر الصادق( ع)»،« الطریق الى مذهب آل البیت( ع)» و« عقیدتنا».
استاد خسروشاهى، علاوه بر تسلط به زبان هاى فارسى، عربى، ترکى آذرى و ترکى استامبولى، به زبان هاى انگلیسى و ایتالیایى هم آشنایى داشته و پس از مراجعت از واتیکان، ضمن ادامه اشتغال در وزارت امور خارجه( به عنوان مشاور وزیر)، در دانشگاه هاى تهران از جمله دانشکده حقوق و علوم سیاسى دانشگاه تهران و دانشکده روابط بین الملل وزارت امور خارجه به تدریس پرداخت.
استاد به مدت شش سال، با انتشار فصلنامه پُرارج تاریخ و فرهنگ معاصر،به نشر حقایق و روشن ساختن زوایاى تاریک تاریخ معاصر ایران و جهان اسلام در چندین هزار صفحه پرداخت که بى شک، این فصلنامه فرهنگى- تاریخى به مثابه یک منبع مستند همواره مورد استفاده قرار خواهد گرفت.انتشار مرتب هفته نامه بعثت به مدت ۴۰ سال و تاکنون بیش از ۱۶۰۰ شماره از آن نشر یافته، از دیگر فعالیت هاى فرهنگى استاد است.
یکی از برنامه‌های اساسی استاد خسروشاهی تأسیس کتابخانه ای جامع بود که با الطاف الهی و عنایت اهلبیت عصمت و طهارت علیهم السلام و با هزینه شخصی مرحوم استاد خسروشاهی ساخته و در مهرماه ۱۳۹۴ مصادف با عید الله اکبر (عید سعید غدیر) افتتاح شده و در خدمت اقشار مختلف مردم می باشد.
این اندیشمند بزرگ در صبح روز پنجشنبه ۸ اسفند ۱۳۹۸ش برابر با ۳ رجب ۱۴۴۱ق دار فانی را وداع گفت و به دیار باقی شتافت. صدها شخصیت فرهنگی و سیاسی و حوزوی درگذشت ایشان را تسلیت گفتند .
حضرت آیت‌الله خامنه‌ای نیز در پیامی درگذشت عالم مجاهد مرحوم آیت الله سیدهادی خسروشاهی را تسلیت گفتند.
متن پیام رهبر انقلاب اسلامی به این شرح است:
بسم الله الرحمن الرحیم
درگذشت عالم مجاهد مرحوم حجهالاسلام والمسلمین آقای حاج سیدهادی خسروشاهی رحمهالله‌علیه را به خاندان محترم و بازماندگان و ارادتمندان و علاقمندان به آثار قلمی ایشان تسلیت عرض میکنم. ایشان عنصری خستگی‌ناپذیر در تبلیغ معارف اسلامی به‌وسیله‌ی نگارش مقالات و ترجمه‌ها و کتابهای متعدد در مدت ۶۰ سال از زندگی خویش بودند و انگیزه و همتی کم‌نظیر در تلاش برای تقریب مذاهب اسلامی و اتحاد مسلمین به کار می‌بردند. تلاشهای دیپلماسی در دوران جمهوری اسلامی در واتیکان و قاهره نیز بخش دیگری از مجاهدت این رفیق دیرین این‌جانب بود. از خداوند متعال رحمت و مغفرت و حشر با اجداد طاهرین را برای ایشان مسألت میکنم.
سیّدعلی خامنه‌ای
۱۰ اسفند ۱۳۹۸
